پرتوشناسی یا رادیولوژی (به فرانسوی: Radiologie)، گاهی هم با عنوان تصویربرداری تشخیصی شناخته می‌شود. این حوزه یک رشته از تخصص‌های پزشکی است که از پرتوهای ایکس و سایر امواج و پرتوها برای تشخیص و درمان بیماری‌ها و حالات غیرطبیعی بهره می‌برد. هدف اصلی در این حوزه، تشخیص بیماری‌ها یا حالات غیرطبیعی در بدن با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته تصویری است. نام “رادیولوژی” از کلمه لاتین “Radius” به معنای پرتو نشات می‌گیرد. این رشته شامل زیرشاخه‌های متعددی است که بر اساس استفاده از پرتوهای یونی برای تشخیص یا درمان بیماری‌ها ساخته شده‌اند.
آموزش رادیولوژی به عنوان یک تخصص، پس از فارغ‌التحصیلی از دوره پزشکی ارائه می‌شود و شامل یک دوره چهار ساله رزیدنتی می‌شود. علاوه بر این، رشته رادیولوژی (پرتوشناسی تشخیصی) نیز در مرحله کارشناسی به صورت یک دوره چهار ساله در دانشکده‌های پیراپزشکی ارائه می‌شود.
عناوین
- تعریف اولیه رادیولوژی
- تاریخچه کشف و پیشرفت رادیولوژی
- کشف پرتوهای ایکس
- استفاده از پرتوهای ایکس در پزشکی
- پیشرفت تکنولوژی در دهه‌های بعد
- ظهور تکنیک‌های جدید
- توسعه تصویربرداری پزشکی هسته‌ای
- پیشرفت در تصویربرداری سه‌بعدی
- رادیولوژیست کیست؟
- کدام پرسنل در رادیولوژی همکاری می کنند؟
- خطرات اشتغال در زمینه رادیولوژی و راه های پیشگیری از این خطرات
- روش های مختلف تشخیص بیماری ها با کمک رادیولوژی
- روش‌های پرتوی یونیزان
- روش‌های پرتوی غیر یونیزان
- روش‌های پزشکی هسته‌ای
- تله رادیولوژی و انتقال تصاویر رادیولوژی
- رادیولوژی در ایران
تعریف اولیه رادیولوژی
در این مقاله و مقالات مرتبط، مفهوم “پرتوشناسی” یا “رادیولوژی” به عنوان جنبه بالینی تصویربرداری پزشکی، به معنای تصویربرداری و تشخیص، مورد تعریف قرار گرفته است. این حوزه علوم پزشکی، با استفاده از تکنولوژی تصویربرداری توسط تابش و اشعه ایکس، به منظور تشخیص و درمان بیماری‌ها فعالیت می‌کند.
قبل از این، “رادیولوژی” یا همان “پرتوشناسی” اصطلاحاً به رشته‌ای اشاره داشت که از روش‌های پرتوی یونیزان استفاده می‌کرد. اما امروزه، “رادیولوژی” با علوم تصویری غیرپرتوی نظیر ام آر آی و سونوگرافی نیز به کار می‌رود. به عبارت دیگر، در پرتوشناسی، برخی از روش‌ها مانند سی تی اسکن، ماموگرافی و رادیوگرافی از توزیع پرتوهای ایکس برای تشکیل تصویر استفاده می‌کنند، در حالی که روش‌های دیگر از روش‌های غیرپرتوی یونیزان مانند ام آر آی و سونوگرافی بهره می‌برند. رادیولوژی امروزه هر دو نوع روش را دربرمی‌گیرد. همچنین، برخی اتم‌ها اشعه منتشر کننده خودبه‌خود هستند که این فرایند به نام رادیواکتیویته یا پرتوزایی معروف است و توسط هانری بکرل در سال ۱۸۹۶ کشف شده است.
تاریخچه کشف و پیشرفت رادیولوژی
در یونان باستان، بقراط حکیم، یکی از پزشکان مشهور، به‌طور بسیار خاص باید افتخار ابداع یک روش برای سنجش دمای بدن را داشته باشد. این ابتکار، که شباهت به روش‌های ترموگرافی امروزی دارد، به وضوح نمایانگر کهنترین نمونه تصویربرداری تشخیصی در تاریخ است.
تاریخچه رادیولوژی به زمانی برمی‌گردد که پرتوهای ایکس به عنوان یک ابزار تشخیصی و تحقیقاتی در پزشکی مورد استفاده قرار گرفت. در زیر تاریخچه این حوزه را به شرح می‌گذارم:
کشف پرتوهای ایکس
در سال ۱۸۹۵، ویلهلم رونتگن، فیزیکدان آلمانی، پرتوهایی نامرئی را کشف کرد که قادر به نفوذ از مواد جامد بودند. این پرتوها به نام “پرتوهای ایکس” شناخته شدند و بسیاری از خصوصیات تصویربرداری پزشکی را به وجود آوردند.
استفاده از پرتوهای ایکس در پزشکی
پس از کشف پرتوهای ایکس، به سرعت این پرتوها در علم پزشکی به کار گرفته شدند. نخستین تصاویر پرتو ایکس از دسته‌های انگشتان به وسیله رونتگن گرفته شد و این امر به دنبال توسعه تکنیک‌های تصویربرداری پزشکی شد.
پیشرفت تکنولوژی در دهه‌های بعد
در دهه‌های بعد، تکنولوژی پرتونگاری (رادیوگرافی) بهبود یافت و دستگاه‌های پرتونگاری پیشرفته‌تری توسعه یافت. این تکنولوژی به پزشکان امکان مشاهده دقیق‌تر و جزئی‌تر ساختارهای داخلی بدن را می‌داد.
ظهور تکنیک‌های جدید
با گذشت زمان، تکنیک‌های جدیدی نظیر سی‌تی اسکن (CT scan) و ام آر آی (MRI) به علم پزشکی اضافه شدند. این تکنیک‌ها امکان تصویربرداری با دقت بالاتر و بدون استفاده از پرتوهای یونیزان را فراهم کردند.
توسعه تصویربرداری پزشکی هسته‌ای
توسعه تکنولوژی هسته‌ای نیز به وسیله رادیولوژی تشویق شد. عکسبرداری تکترون-پوزیترون (PET scan) و تصویربرداری هسته‌ای بهبودهای زیادی در تشخیص بیماری‌ها و تحقیقات پزشکی ایجاد کرد.
پیشرفت در تصویربرداری سه‌بعدی
تکنولوژی تصویربرداری سه‌بعدی نیز به تدریج در رادیولوژی پیشرفت کرده است، که این امر به پزشکان این امکان را می‌دهد تا ساختارهای بدن را به صورت سه‌بعدی و با دقت بالا بررسی کنند.
پیشرفت‌های چشمگیر در زمینه فیزیک پزشکی به دستاوردهای پیر و ماری کوری در کشف رادیوم و دیگر عناصر پرتوده زبان‌زد خاص و افتخارآمیز در محافل علمی دنیا انجامید. این پیشرفت‌ها به عنوان گام‌های مهم در راستای توسعه تصویربرداری و پزشکی هسته‌ای شناخته می‌شوند.
رادیولوژیست کیست؟
پزشک رادیولوژیست، یک حرفه‌ای است که با اجرای سونوگرافی و تفسیر تصاویر پزشکی، به تشخیص بیماری‌ها کمک می‌کند. این حرفه تخصصی به افرادی اشاره دارد که به عنوان پزشک فعالیت می‌کنند و دارای تخصص در زمینه پرتوشناسی هستند. این افراد از آرایه‌ها و نقش‌های مختلف فناوری‌های تصویربرداری مانند اولتراسوند یا سونوگرافی (سونوگرافی فراصوتی)، توموگرافی رایانه‌ای (سی تی اسکن)، پزشکی هسته‌ای (که در ایران به عنوان یک تخصص جداگانه مدنظر است)، توموگرافی یامقطع نگاری با نشر پوزیترون، و تصویربرداری تشدید مغناطیسی یا MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) برای تشخیص یا درمان بیماری‌ها استفاده می‌کنند.
این تخصص علاوه بر مباحث اصلی خود، گرایش‌های فرعی و تخصصی‌تری نیز دارد. به عنوان مثال، یکی از گرایش‌های پرکاربرد این حوزه، رادیولوژی مداخله‌ای است که در آن رویه‌های درمانی با حداقل مزاحمت و به کمک شیوه‌های کمتر دخالتی انجام می‌شود. همچنین، گرایش دندانپزشکی در رادیولوژی نیز به تصویربرداری دهان، فک، و صورت مرتبط است.
این حوزه پراهمیت و پیچیدگی بالایی دارد و تکنولوژی‌ها و روش‌های پیشرفته تصویربرداری را به کار می‌برد تا به پزشکان کمک کند تا تشخیص دقیقتری را ارائه دهند و به بیماران بهترین درمان را فراهم کنند. بر اساس داده های سال 2020 از آمریکن کالج رادیولوژی، بیش از 30,000 رادیولوژیست در آمریکا فعالیت می کنند.
کدام پرسنل در رادیولوژی همکاری می کنند؟
در یک واحد رادیولوژی در بیمارستان یا کلینیک، علاوه بر پزشکان رادیولوژیست، افراد دیگری نیز به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در ارائه خدمات نقش دارند.
یکی از این افراد، تکنولوژیست رادیولوژی است که عمدتاً مسئولیت گرفتن تصاویر پزشکی را دارد. پزشکان رادیولوژیست، هرچند که در تفسیر تصاویر تخصص دارند، عمدتاً در تهیه تصاویر نقشی ندارند؛ به همین دلیل وظیفه اصلی تکنولوژیست‌های رادیولوژی در گرفتن تصاویر پزشکی مطرح است. این تکنسین‌ها معمولاً دارای مدرک کارشناسی هستند و در ایالات متحده، سازمان AART به تدریج داشتن مدرک کارشناسی را بر کاردانی ترجیح می‌دهد.
در این واحد، متخصصان فیزیک پزشکی نیز حضور دارند. این افراد به تخصص در علوم رادیولوژی تشخیصی یا فیزیک تصویرسازی مشغولند. آنها مسئولیت اطمینان از کیفیت و سلامت دز دستگاه‌های پرتویی در بیمارستان یا کلینیک را بر عهده دارند و در مواردی که پزشک ناتوان است، نقش فعالی در بهینه‌سازی پروتکل‌ها و تصاویر سی تی اسکن دارند.
همچنین، مأموران سلامت پرتوی نیز در تمام مراکز درمانی حاضرند تا به حفظ ایمنی و سلامت فرآیند استفاده از پرتوها بپردازند.
از دیگر توسعه‌ها، استفاده از الگوریتم‌های یادگیری عمیق و هوش مصنوعی توسط رادیولوژیست‌ها برای تشخیص ناهنجاری‌ها است. البته این تکنولوژی هدف از جایگزینی پزشکان نیست، بلکه بهبود دقت و سرعت تشخیص توسط آنها را تقویت می‌کند.
خطرات اشتغال در زمینه رادیولوژی و راه های پیشگیری از این خطرات
1. عدم جذب پرتو توسط لایه سربی:
– خطرات: استفاده از اشعه ایکس بدون استفاده از لایه‌های محافظتی سربی می‌تواند منجر به افزایش خطر سرطان پوست و لوسمی گردد.
– پیشنهادات: استفاده از لباس‌ها و لایه‌های مخصوص محافظتی، به خصوص در زمان انجام فعالیت‌هایی که به تابش پرتوها افتاده می‌شوند.
2. ایجاد اوزون در اثر برخورد اشعه ایکس با هوا:
– خطرات: ایجاد اوزون به عنوان یک مواد آلاینده هوا باعث مشکلات تنفسی و سلامت محیط زیست می‌شود.
– پیشنهادات: استفاده از سیستم‌های تهویه و فیلتراسیون مناسب برای کاهش این خطرات.
3. امکان نشت مواد سربی از دیوار و درب‌ها:
– خطرات: نشت مواد سربی از محیط کار ممکن است به سلامت کارکنان آسیب برساند.
– پیشنهادات: اجرای نظارت دقیق بر دیوارها و درب‌ها به‌منظور جلوگیری از نشت مواد سربی.
4. سمیت مواد ظهور و ثبوت در رادیولوژی سنتی در صورت تماس:
– خطرات: تماس با مواد سمی ممکن است به سلامت کارکنان آسیب برساند.
– پیشنهادات: استفاده از تجهیزات محافظتی، مانند دستکش‌ها و لباس‌های مخصوص کار ممکن است خطرات را کاهش دهد.
5. عدم تهویه مناسب به علت قرارگیری مکان رادیولوژی در زیر زمین:
– خطرات: عدم تهویه مناسب می‌تواند باعث رشد الودگی‌های قارچی و باکتریایی شود.
– پیشنهادات: بهبود سیستم تهویه و ارتقاء محیط کار به منظور حفظ کیفیت هوا و جلوگیری از رشد میکروب‌ها.
6. نشت مولبیدن از اند دستگاه در صورت خرابی:
– خطرات: نشت مولبیدن ممکن است با خطرات سمی و آتش‌سوزی همراه باشد.
– پیشنهادات: اجرای بازرسی دوره‌ای و تعمیرات منظم دستگاه‌ها به‌منظور پیشگیری از خرابی و نشت مولبیدن. استفاده از تجهیزات ایمنی و مراقبت‌های لازم در صورت خرابی فوراً اعمال شود.
در کل، اجرای استانداردها و دستورالعمل‌های ایمنی، استفاده از تجهیزات محافظتی و نظارت دقیق بر محیط کار می‌تواند به حفظ سلامت کارکنان رادیولوژیست کمک کند.
روش های مختلف تشخیص بیماری ها با کمک رادیولوژی
روش‌های مختلفی برای تشخیص بیماری‌ها و اختلالات از سوی یک رادیولوژیست به کار می‌روند. این روش‌ها به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند:
روش‌های پرتوی یونیزان
- رادیوگرافی: یک روش تصویربرداری است که از اشعه ایکس برای ایجاد تصاویر ساخته شده از داخل بدن استفاده می‌کند.
- فلوئوروسکپی: یک تکنیک تصویربرداری است که از اشعه ایکس برای در زمان واقعی نمایش تصاویر داخلی بدن استفاده می‌کند.
- مقطع‌نگاری رایانه‌ای (سی تی اسکن): از اشعه ایکس و کامپیوتر برای ایجاد تصاویر مقطعی از داخل بدن استفاده می‌شود.
- ماموگرافی: یک روش تصویربرداری است که معمولاً برای افراد زن برای تشخیص سرطان سینه استفاده می‌شود.
روش‌های پرتوی غیر یونیزان
- ام آر آی (MRI): از میدان مغناطیسی و امواج رادیویی برای ایجاد تصاویر دقیق از اعضا و بافت‌های داخلی بدن استفاده می‌کند.
- سونوگرافی: از امواج فراصوتی برای ایجاد تصاویر داخلی بدن، به خصوص در تشخیص مشکلات ارگان‌های نرم از جمله رحم و تخمدان‌ها.
- مقطع‌نگاری همدوسی اپتیکی: از نور و امواج همدوسی برای تصویربرداری با دقت از بافت‌های بدن استفاده می‌کند.
روش‌های پزشکی هسته‌ای
- اسکن استخوان: با تزریق مواد پرتوزا و تصویربرداری، تشخیص مشکلات استخوانی، مانند شکستگی یا تغییرات توده‌ای، امکان‌پذیر است.
- اسکن مغزی: با تزریق مواد پرتوزا و تصویربرداری، امکان تشخیص آسیب‌دیدگی‌ها و تغییرات در مغز، از جمله تومورها، وجود دارد.
- اسکن گالیم: استفاده از گالیم-۶۸ برای تصویربرداری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- اسکن موگا: از استفاده از ترکیب مواد پرتوزا برای تصویربرداری در مورد فعالیت‌های متابولیک استفاده می‌شود.
- پت اسکن و اسپکت: از تشخیص تجمع مواد پرتوزا برای تصویربرداری و تحلیل وضعیت عملکردی اعضای بدن استفاده می‌شود.
- اسکن‌های ریوی: برای تصویربرداری از ریه‌ها و اطراف آنها از مواد پرتوزا استفاده می‌شود.
- اسکن سستامیبی تکنیتیوم-۹۹ام: از ترکیب تکنیتیوم-۹۹ام برای تصویربرداری از بافت پستان استفاده می‌شود.
- سینتیگرافی تالیم-۲۰۱: برای تشخیص مشکلات در قلب، مانند مناطق تخلیه ناپذیر استفاده می‌شود.
- اسکن تیروئید: با استفاده از مواد پرتوزا، تصویربرداری از گلاند تیروئید صورت می‌گیرد.
ترکیب این روش‌ها به کمک رادیولوژیست به تشخیص دقیق‌تر و درمان موثرتر بیماران کمک می‌کند.
تله رادیولوژی و انتقال تصاویر رادیولوژی
تله رادیولوژی به عنوان یک فناوری در حال رشد، توانسته است انتقال تصاویر بیماران رادیولوژیک، از جمله اشعه ایکس، CTها و MRIها، از یک مکان به مکان دیگر را به منظور به اشتراک گذاری مطالعات بادیگر رادیولوژیست‌ها و پزشکان، بهبود بخشد. این تکنولوژی، به ویژه برای متخصصانی چون متخصصان MRI، نورولوژیست‌ها، رادیولوژیست‌های اطفال یا اسکلتی، اهمیت بسیار زیادی دارد، زیرا این افراد معمولاً در مناطق بزرگ شهری فعالیت می‌کنند و در طول روز ممکن است به مشکلات حضوری برخورد کنند.
تله رادیولوژی به رادیولوژیست‌ها این امکان را می‌دهد که خدمات خود را بدون حضور حضوری در محل بیمار ارائه دهند، که می‌تواند در بهبود فرآیند مراقبت از بیماران تأثیرگذار باشد. این تکنولوژی با استفاده از تکنولوژی‌های شبکه استاندارد از جمله اینترنت، خطوط تلفن، شبکه‌های محلی (LAN)، و حالا از تکنولوژی ابر رایانه بهره می‌برد.
نرم‌افزارهای تخصصی برای انتقال تصاویر به کار می‌رود و این امکان را به رادیولوژیست می‌دهد که تصاویر را به‌طور مؤثر تجزیه و تحلیل کند و تعیین کند که چه تعداد از تصاویر برای مطالعه مورد نظر قابل دسترس است. از فناوری‌های پیشرفته مانند پردازش گرافیکی، تشخیص صدا، هوش مصنوعی و فشرده‌سازی تصویر به منظور بهبود عملکرد و دقت در تحلیل تصاویر استفاده می‌شود.
تلویزیون رادیولوژی و استفاده از استاندارد DICOM (تبادل اطلاعات تصویر پزشکی در پزشکی دیجیتال) به رادیولوژیست‌ها این امکان را می‌دهد تا تصاویر را به قسمت‌های دیگری از بیمارستان یا حتی سایر نقاط جهان ارسال کنند. این نوع ارتباطات از طریق رادیولوژی تلویزیونی و تلفن همراه به دقت و سرعت انتقال تصاویر را بهبود می‌بخشد.
رادیولوژی در ایران
در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، دولت ایران پزشکی به نام دکتر حبیب‌الله را مسئول خرید دستگاه رادیولوژی از اروپا انتخاب کرد. این دستگاه با هزینه ۲۵ هزار تومان تهیه و در ۵۴ بسته، در زمستان همان سال از طریق بغداد وارد ایران شد و در مریضخانه دولتی تهران (که امروزه به نام بیمارستان سینای شناخته می‌شود) نصب گردید. اما متأسفانه، حداقل تا یک سال و نیم بعد از ورود، فرآیند نصب و راه‌اندازی دستگاه به اتمام نرسید.
در این مدت، دکتر حبیب‌الله خود نیز یک دستگاه رادیولوژی را تهیه کرد، اگرچه این دستگاه سفارش دولت نبوده و در سطح دولتی نصب نشده بود. او این دستگاه را در مطب شخصی خود به کار انداخت. در آن زمان، برای هر رادیوگرافی که انجام می‌داد، از بیمار بیست تومان هزینه دریافت می‌کرد.
به منظور نصب و راه‌اندازی دستگاه رادیولوژی در مریضخانه دولتی، دولت با دکتر حبیب‌الله یک قرارداد بست. در این قرارداد، دکتر حبیب‌الله بندی اضافی را ارائه داده بود که حاکی از خطرات مرتبط با این کار بود. او اظهار کرده بود :
“طبیبی که مشغول این کار است در معرض خطر است. به طوری که به اندک غفلت و به محض صدمه که به بعضی دستگاه‌های سربی و پاره چیزهای دیگر وارد آید، حیاتش در معرض خطر است. از این جهت اگر در سر این کار اتفاقاً مرد، بعد از وفاتش دولت ده هزار تومان به ورثه او بدهد”
رادیولوژی در ایران یک حوزه حیاتی و حیاتی در خدمات بهداشت و درمان کشور است. این حوزه با توجه به پیشرفت‌های علمی و فناوری در دهه‌های اخیر، توسعه یافته و نقش مهمی در تشخیص و درمان بیماری‌ها بازی کرده است.
در زمینه تجهیزات رادیولوژی، دولت ایران از سوی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بهره‌مند شده و تلاش‌های زیادی برای به‌روزرسانی و توسعه تجهیزات رادیولوژیک در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی به عمل آورده است. این تجهیزات شامل دستگاه‌های رادیوگرافی، سی تی اسکن، ماموگرافی، سونوگرافی، و MRI می‌شود.
تخصص رادیولوژی نیز در ایران به خوبی توسعه یافته است، و دارای کارشناسان و پزشکان متخصص در این زمینه است. رادیولوژیست‌ها در تشخیص انواع بیماری‌ها از جمله سرطان‌ها، اختلالات مغزی، مشکلات اسکلتی، و مسائل زنان، نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند.
یکی از چالش‌های مهم در زمینه رادیولوژی در ایران ممکن است مشکلات مرتبط با نیروی انسانی و تخصصی باشد. این مسئله نیازمند توجه به آموزش مداوم کارکنان و افزایش تعداد تخصص‌مندان در این زمینه است.
همچنین، در حوزه‌های مختلف رادیولوژی، از جمله تصویربرداری پزشکی، رادیوتراپی، و تله رادیولوژی، ایران در مسیر پیشرفت قرار گرفته و از تکنولوژی‌های نوین و پیشرفته در این زمینه بهره‌مند شده است. این پیشرفت‌ها بهبودی در تشخیص زودهنگام و درمان بیماران را تضمین کرده و نقش بسزایی در ارتقاء سطح خدمات بهداشتی در کشور ایفا کرده است.